 |
| Tekening van het gewelf van het koor. |
De cijfers en letters verwijzen naar de cijfers en letters in de tekst bij de afbeeldingen.
De gewelven van het
koor in de Sint-Maartenskerk bestaan uit drie kruisribgewelven met aan de
oostzijde een 7 delig straalgewelf. In de vroeg 15e eeuw zijn belangwekkende
schilderingen aangebracht op zwikken van het gewelf waaronder de Arma Christi
ofwel de lijdenswerktuigen en een aantal andere afbeeldingen. Afbeeldingen van
de Arma Christi zijn in de kerkelijke kunst geen zeldzaamheid, maar in de vorm
van gewelfschilderingen komen ze niet vaak voor. In het koorgewelf van de
Sint-Janskathedraal in Den Bosch komen ze ook voor. 1)
Soms worden de
lijdenswerktuigen afgebeeld op een wapenschild dat door engelen gedragen wordt.
Een dergelijk wapenschild was het attribuut van Bernardus van Clairvaux
(1090-1153) de stichter van de orde der Cisterziënzers.
 |
| De Arma Christi zoals afgebeeld op een wapenschild op een muur van de kathedraal van Oxford |
Tot de Arma Christi
worden o.a. gerekend:
de doornenkroon, de
rietstok, de spons, de lans, het kruis, de geselkolom, de gesel, de roede, de
hamer, de nijptang, de spijkers, de dobbelstenen, de zweetdoek, het bord met
het opschrift INRI.
De doornenkroon heeft
betrekking op de doornenkroon die Christus droeg bij de kruisiging. De rietstok
en de spons zijn de voorwerpen waarmee Christus azijn kreeg toegediend tijdens
de kruisiging. De lans, gesel, roede, hamer, nijptang en spijkers waren
martelwerktuigen die gebruikt zijn tijdens de kruisweg en kruisiging. De dobbelstenen
refereren aan de dobbelstenen waarmee om de kleren van Christus werd
gedobbeld. De zweetdoek betreft de zweetdoek van Veronica. Veronica was de
heilige die Christus tijdens de kruisdraging een doek aanbood om zijn bloed en
zweet af te wissen. In de kerkelijke kunst wordt zij vaak afgebeeld als een
devotiefiguur die de doek voor zich uit houdt, waarbij de beeltenis van
Christus zichtbaar is. Ook wordt de zweetdoek wel getoond door twee engelen.
Het bord met het opschrift INRI. (Jezus Nazarenus Rex Judaeorum = Jezus de Nazareeër,
de Koning der Joden; zie o.a. Johannes 19:19-23).
Niet alle Arma
Christi zijn afgebeeld op de schilderingen in het koor.
Daarnaast is in de ornamentele
versiering een aantal vogels opgenomen die een betekenis hebben. Verder is er
een aantal muzikanten afgebeeld en twee keer het wapen van Zaltbommel en een
banderolle met jaartallen die betrekking hebben op vorige restauraties.
Laten we een
rondgang maken langs de schilderingen.
1. Zweetdoek van Veronica
Deze schildering is in het midden van het straalgewelf. (1) In deze afbeelding
wordt de zweetdoek gedragen door twee engelen. Verder is bij deze uitvoering
duidelijk dat er in de loop der eeuwen heel veel aan veranderd en
gerestaureerd is. Daarvoor is het nodig
om de schildering in detail te bekijken. Je ziet dat de restauratie is
uitgevoerd in de zgn. tratteggio methode. Dat houdt in dat grote lacunes in de
schildering opgevuld zijn met heel smalle kleurstreepjes. Op afstand bezien
lijkt het dan een iets fletser kleurvlak. Bij veel van de schilderingen in de
Sint Maartens kerk is deze techniek toegepast. Verder in dit verhaal zal ik een
goed voorbeeld laten zien.
1. Zweetdoek van Veronica
De zweetdoek van
Veronica in het meest oostelijke zwik van de het koor van de Sint-Maartenskerk.
2. Zeemeermin met kam en spiegel
2. Zeemeermin met kam en spiegel
3. De Wildeman
4. De Struisvogel
De struisvogel liet
immers zijn eieren achter in het woestijnzand en eerst als hij de avondster zag
opgaan dacht hij er weer aan. De struisvogeleieren, die aan hun lot werden overgelaten
en door de zon werden uitgebroed, wijzen op het beeld van Christus geboorte uit
Maria.
Struisvogeleieren
zijn vaak reliekhouders. 2)
*) Durandus was een belangrijk liturgisch theoreticus uit de 13e eeuw. Hij was kardinaal en secretaris van paus Gregorius X en voorbereider van het tweede concilie van Lyon. Hij stichtte de stad Urbino in Umbrië. Hij werd gouverneur van Romagna, het gebied dat keizer Rudolf II afstond aan de Paus en dat vervolgens vijf eeuwen behoorde bij de pauselijke staat.]
5. De Pelikaan
De
Physiologus vertelt eeuwenoude weetjes over bekende dieren als de leeuw, de
egel, de vos en de bever, maar ook over mythische wezens als de phoenix en de
eenhoorn. De biologische feiten worden telkens in symbolische en vooral
christelijke zin uitgelegd. De Physiologus legt het fundament voor het in de
Middeleeuwen erg populaire Bestiarium.]
Dante noemt Christus
in zijn boek het Paradijs (één van de delen van de Divina Commedia) Nostre
Pellicano.
Op een schildering
van Giotto is een pelikaan naast het kruis afgebeeld.
6. De Phoenix
7. De Kraanvogel
8 - 12. De Muzikanten
Er was door de vorige restauraties veel onduidelijk. Bovendien heeft de publicatie van C. Leemans, uit het tweede kwart van de 19e eeuw voor verwarring gezorgd. Hij kon namelijk aanvankelijk slechts vanaf de koorvloer de schilderingen bekijken.
Overigens komt Dr C. Leemans wel de eer toe dat hij veel schilderingen in de kerk ontdekte en hij heeft zich er sterk voor gemaakt dat een en ander de aandacht kreeg.
De bedoeling van de afgebeelde muzikanten is mij in het verband van het beeldprogramma van deze schilderingen niet duidelijk.
 |
| 11. Nar |
12-15. Gemeentewapen
 |
| Krans om drie nagels van het kruis en het gemeentewapen (12,13) |
 |
| Krans om het Heilig Hart en het gemeentewapen (14, 15) |
16 - 19 Arma Christi
 | |||
| 16. Engel met gesel en roede |
 |
| 17. Engel met hamer en nijptang |
 |
| 18. Engel met kruis en doornenkroon |
 |
| 19. Engel met rietstok en spons en de lans |
A - D. De Sluitstenen
Het gewelf in het
koor wordt afgesloten door een viertal sluitstenen.
 |
| (A) De triomferende Christus |
 |
| (B) Maria geeft haar kind de borst (Maria lactans) |
 |
| (C) Sint Anthonius Abt |
 |
| (D) Sint Laurentius N.B. Rechts van deze sluitsteen is nog een sjabloon-randversiering te zien van een oudere schildering. |
In het
Heiligdomskoortje is een afgenomen schildering te zien van de Madonna en van
een rand van een schildering uit het koor. Beide schilderingen zijn uitgebreid
met tratteggio techniek behandeld. Ze zijn van heel dichtbij te bekijken.
Muurschilderingen
Veel bezoekers in de
kerk spreken over fresco’s als ze de schilderingen zien. Het is een beperkt
bekend begrip voor de techniek van muurschilderingen. In het geval van de Sint
Maartenskerk is het niet juist. Bij fresco’s worden de pigmenten aangebracht in
de nog natte pleisterlaag. De kalk en de kleurpigmenten verharden gezamenlijk.
Het is als gevolg van dit proces minder kwetsbaar. Een bezwaar is dat maar een
beperkte oppervlakte kan worden beschilderd, omdat anders de onderlaag al is
verhard. In het geval van de schilderingen in deze kerk is er sprake van een
secco techniek. Daarbij wordt eerst het te schilderen oppervlak van een pleisterlaag
voorzien. Als die laag gedroogd is, volgt de beschildering op de droge
pleisterondergrond. Het is dus duidelijk dat de kleurpigmenten niet meegaan in
het chemische verhardingsproces van de kalklaag. Secco schilderingen zijn
daarom kwetsbaarder.
Oude
muurschilderingen in ons land zijn bijna altijd in secco uitgevoerd.
Zaltbommel, 3 maart
2012
© Hans Sanders
© Hans Sanders
Literatuurverwijzingen:
1 Paul le Blanc. Kerk in kleur
de middeleeuwse schilderingen in de St.-Janskathedraal te
’s-Hertogenbosch’. ‘s Hertogenbosch 2002.
2 Prof.Dr.J.J.M.
Timmers. Christelijke symboliek en
iconografie. 2e herziene druk. Unieboek
Bussum 1974.
3 W.Haakma Wagenaar. Sint Maartenbulletin nr 2 zomer 1980
4 C.Leemans. De Gids
1839 dl III p 14-15
C.Leemans.
Mededelingen over ene nieuw ontdekte muurschildering. Verslagen en Mededelingen
der Kon. Akademie van Wetenschappen afd. Letterkunde II 1857 p 238 e.v.
C.Leemans, “Nieuw
ontdekte muurschilderingen “, in Verhandelingen der Kon. Akademie , afd.
Letterkunde II 1860 v.a. p 19
Verder:
Ds A.E.Keuning ; De
Sint-Maarenskerk te Zaltbommel als volkscatechimus. eigen beheer Zaltbommel
2009
Jan van Laarhoven;
De beeldtaal van de Christelijke kunst
Geschiedenis van de iconografie
SUN Nijmegen 3e gecorrigeerde druk 1997
James Hall; Hall’s iconografiesch handboek Onderwerpen ,symbolen en motieven in de
beeldende kunst.Primavera pers , Leiden 3e
gecorrigeerde druk 1996.
